İran İslam Devrimi 1979’da tüm dünyayı sarstı ve bunun etkileri günümüzde de hissediliyor. Devrimden on yıllar sonra, jeopolitik dengeleri alt üst eden bu önemli olayın ayrıntılarını hatırlamak önem kazanıyor. İran İslam Devrimi’nin 40. yıl dönümüne gelinen bu günlerde Pehlevi hanedanı yerinden eden ve İslam Cumhuriyeti’nin kuruluşuna götüren bu olayların bir zaman çizelgesini hazırladık.
Yağmur bulutları toplanıyor
1977
Ocak – Temmuz
Gazeteciler, entelektüeller, avukatlar ve siyasi aktivistler ülkedeki tüm gücün Şah’ın elinde toplanmasını eleştiren bir dizi açık mektup yayınladı.
Ekim
Tahran’da bulunan Goethe Enstitüsü’de İranlı yazarlar birliği tarafından düzenlenen ve 10 gece süren şiir festivali kapsamında hükümeti eleştiren konuşmalarda binlerce katılımcı ağırlandı.
23 Ekim
Sürgündeki din adamı Ayetullah Ruhullah Humeyni’nin büyük oğlu Mustafa Humeyni Irak’ın Necef şehrinde 47 yaşında bilinmeyen nedenlerle öldü. Oğul Humeyni, Şah’ın modernleşme programına karşı protestolara önderlik ettiği gerekçesiyle tutuklandığı 1963’ten bu yana sürgünde yaşıyordu.
15-16 Kasım
Şah’ın Washington ziyareti sırasında Beyaz Saray’da gerçekleştirilen karşılama töreni İranlı öğrencilerin protestolarına sahne oldu (polis protestocuları püskürtmek için göz yaşartıcı gaz kullandı).
31 Aralık
İran’a gerçekleştirdiği kısa ziyarette ABD Başkanı Jimmy Carter, İran’ı “dünyanın en sorunlu bölgelerinden birindeki bir istikrar timsali” olarak tanımlayarak Şah’ın şerefine kadeh kaldırdı.
Bir kıvılcım doğuyor
1978
6 Ocak
İranlı Ettela’at gazetesi söylentilere göre Şah’ın emriyle saray tarafından yazılan bir baş sayfa haberinde Ayetullah Ruhullah Humeyni’yi aşağıladı.
9 Ocak
İran’ın en büyük ilahiyat fakültesinin bulunduğu Kumm şehrinin ana pazarının esnafı, Humeyni’nin aşağılanmasını protesto etmek için kepenk indirdi. Binlerce kişi monarşinin sembollerine saldırdı; güvenlik güçlerinin müdahalesinde en az beş kişi hayatını kaybetti.
18 Şubat
Şii geleneklerine uygun olarak Kumm protestocularının kırkında İran’ın başlıca şehirlerinde dini törenler düzenlendi. Tebriz’de bir öğrencinin protestolarda öldürülmesi daha fazla muhalefet ve daha fazla şiddet olaylarına neden oldu.
Mart – Mayıs
Otuzdan fazla İran şehrinde protestolar, güvenlik güçlerinin müdahalesi, şiddet ve yas döngüsü devam etti.
7 Haziran
Şah SAVAK lideri General Nematullah Nassiri’nin istifasını istedi; yerine geçen kişinin ilk icraatı tecrit altındaki 300 din adamının serbest bırakılması oldu.
20 Temmuz
Bir din adamının trafik kazasında hayatını yitirmesi üzerine Meşhed şehrinde protestolar düzenlendi; bu şehir ve diğerlerinde çıkan arbedede ölümler yaşandı.
9-10 Ağustos
Bir din adamının ölümü İsfahan’da ayaklanmalara neden oldu ve ayaklanma hareketi hızla Şiraz, Kazvin, Tebriz, Abadan ve Ahvaz şehirlerine yayıldı. Şiraz Sanat Festivali iptal edildi ve tahmini rakamlarla 100 kişi hayatını kaybetti. İsfahan’da olağanüstü hal ilan edildi.
Devrimin ayak sesleri
19 Ağustos
Abadan şehrinde Rex Sinemasının kundaklanması olayında 477 İranlı hayatını kaybetti. Muhalefet kundaklamadan SAVAK’ı sorumlu tuttu; devrimden sonra bir İslamcı kundaklamayı üstlendi ve yargı önüne getirildi.
27 Ağustos
Başbakan Cemşid Amuzegar istifa etti; yerine geçen Cafer Şerif-Emami olayları yatıştırmak için reformlar yaptı.
8 Eylül
Şah’ın olağanüstü hal ilan etmesini takip eden günün sabahı, güvenlik güçleri Tahran’daki Jale Meydanında büyük bir protestocu topluluğuna ateş açtı. En az 100 kişi hayatını kaybetti ve bu olay “Kara Cuma” olarak anılmaya başlandı.
3 Ekim
Şah’ın ısrarı üzerine Irak hükümeti Humeyni’yi sınır dışı etti. Kuveyt’e girişinin reddedilmesi üzerine Humeyni Fransa’ya gitti ve medyanın çok daha fazla dikkatini çektiği, Paris’in varoşlarından Neuphle-le-Chateau’ya yerleşti.
6 Kasım
Günler sonra Tahran’da bayram sırasında protestolar yoğunluğunu artırdı, Humeyni’nin karşı koyması ile muhalefetle birlikte bir ulusal birlik hükümeti kurma çabaları sonuçsuz kaldı. Başbakan Şerif-Emami istifasını verdi, yerine Gen. Gholamreza Azhari getirildi. Şah ulusal kanalda yaptığı konuşmada geçmişteki hataların tekrarlanmayacağı sözünü verdi ve “Devrim söyleminizi duydum…İran Şah’ı ve bir İran vatandaşı olarak devriminizi onaylamaktan başka bir şey yapamam” diyerek özür diledi.
6 Aralık
Bu konuşmanın üzerinden yalnızca bir hafta geçmişken ABD’nin Şah’a desteği ve “güvenini” kabul etti, ABD Başkanı Jimmy Carter medyaya verdiği demeçlerde “Elbette Şah’ın önemli rol oynadığı bir çözümü tercih ederiz, ama bu İran halkının vereceği bir karardır,” dedi.
10-11 Aralık
Milyonlarca İranlı ülkenin her yerinde gerçekleştirilen protestolarda Şah’ın koltuğundan indirilmesi ve Ayetullah Ruhullah Humeyni’nin ülkeye geri dönüşünü talep etti.
29 Aralık
Şah başbakan olarak Şapur Bahtiyar’ı atadı. Milliyetçiliği ve Şah’a yönelttiği eleştirilerle tanınan Bahtiyar iki hafta sonra meclis tarafından göreve getirildi.
1979
12 Ocak
Ayetullah Humeyni Paris’te geçiş sürecini koordine etmek amacıyla Devrim Konseyi’ni kurdu.
Geçiş dönemi
16 Ocak
Şah ve ailesi, görünürde “tatil” amaçlı olarak İran’dan ayrılarak Mısır’a seyahat etti. Şah ülkeden ayrılırken Başbakan Bahtiyar’a “İran’ı sana ve Allah’a emanet ediyorum,” dedi. Şah’ın elveda konuşasına buradan ulaşabilirsiniz.
1 Şubat
Humeyni İran’a döndü ve Tahran sokaklarında milyonlarca kişi tarafından karşılandı.
4 Şubat
Humeyni, geçiş dönemi hükümetinin başbakanı olarak Mehdi Bezirgan’ı atadı. Bahtiyar ise meşru tek İran hükümeti başbakanı olduğu konusunda ısrar etti.
1979
10 Şubat
Bahtiyar ülke genelinde sokağa çıkma yasağı ve olağanüstü hal ilan etti. Humeyni ise yandaşlarının sokağa çıkma yasağını dikkate almamaları ve ulusal devrim için ayaklanmaları emrini verdi.
11 Şubat
Silahlı kuvvetler tarafsızlığını ilan etti ve Şah’tan kalan hükümet çöktü. Bahtiyar zaman kaybetmeden İran’ı terk ederek Fransa’ya gitti ve 1991 senesinde Fransa’da bir İran ajanı tarafından suikaste kurban gitti.
Geçici hükümet
14 Şubat
Toplanan kalabalık Tahran’da bulunan ABD Büyükelçiliğine saldırdı; büyükelçilik çalışanları ilk başta teslim oldu ama protestocular İran’ın Dışişleri Bakan Vekili İbrayim Yazdi tarafından tasfiye edildi.
8 Mart
Binlerce İranlı kadın Ulsulararası Kadın Gününde zorunlu başörtüsü uygulamasına karşı protestolar gerçekleştirdi. (Bkz. https://designyoutrust.com/2018/10/rare-photographs-document-iranian-women-protest-against-the-hijab-law-in-march-1979/)
30-31 Mart
İranlılar, İran’ın bir “İslam Cumhuriyeti” olup olmaması konusunda ulusal bir referanduma katıldı; hiçbir alternatif sunmayan bu önerge neredeyse tam destek ile kabul edildi.
5 Mayıs
Humeyni’nin çıkardığı kararname ile İran Devrim Muhafızları Ordusu kuruldu.
3 Ağustos
İranlılar, anayasanın hazırlanmasından sorumlu olacak çoğunluğu din adamlarından oluşan Uzmanlar Meclisi’ni belirlemek için ülke genelinde oy kullandı. Solcular, milliyetçiler ve bazı İslamcı hiziplerin boykotu nedeniyle sandığa gitme oranları Mart ayında gerçekleştirilen referandumdan çok daha düşük olarak gerçekleşti.
14 Ekim
Uzmanlar Meclisi, Humeyni’nin bir dini lidere mümkün olan en büyük yetkileri veren velayet-i fakih doktrinini muhafaza eden yeni anayasa tasarısını onayladı.
22 Ekim
Şah Muhammed Rıza Pehlevi’nin tıbbi tedavi amacıyla ABD’ye girişine izin verildi. Humeyni, görevden alınan Şah’ın ülkeye girişine izin verdiği için ABD’yi kınadı.
Rehine krizi
4 Kasım
Öğrenci protestocular Tahran’daki ABD Büyükelçiliğini işgal etti ve büyükelçilik personelini rehin aldı.
6 Kasım
İran’ın geçici hükümetinin liderleri bu olayı protesto amacıyla istifa ederek yeni kurulan devletin tüm yetkilerini Humeyni ve Devrim Konseyi’ne bıraktı.
7 Kasım
ABD Başkanı Jimmy Carter, rehinelerin serbest bırakılması için pazarlık yapmak amacıyla kendisinden bir mektup götüren temsilcileri İran’a gönderdi ancak girişlerine izin verilmedi.
14 Kasım
ABD, İran hükümeti ve İran Merkez Bankası’nın tüm mülkleri ve çıkarlarını dondurdu.
19-20 Kasım
İran’ın tek taraflı olarak yaptığı bir jest ile 13 kadın ve siyahi rehine serbest bırakıldı.
2-3 Aralık
İran’ın yeni anayasası seçmenlerin %75’inin katılımıyla gerçekleştirilen halk referandumunda ezici çoğunlukla kabul edildi.
4 Aralık
Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi, İran’a rehineleri serbest bırakma çağrısında bulunduğu bir karar yayımladı.
15 Aralık
Şah Amerika Birleşik Devletleri’nden ayrılarak Panama’ya gitti.
1980
25 Ocak
Ebu’l-Hasan Beni Sadr İran İslam Cumhuriyeti’nin ilk başkanı seçildi; 18 ay içerisinde yüce divan önüne getirildi ve ülkeyi terk etmek zorunda kaldı.
14 Mart
İranlılar meclis seçimlerinde oy kullandı, ikinci turu Mayıs ayında gerçekleşti.
7 Nisan
ABD resmi olarak İran ile diplomatik ilişkilerini kestiğini açıkladı.
25 Nisan
Kartal Pençesi Operasyonu: Kurtarma helikopterlerinden birinin kum fırtınası nedeniyle düşmesi ve sekiz ABD askerinin ölmesi sonrasında kurtarma operasyonu başarısız oldu.
28 Nisan
ABD Dışişleri Bakanı Cyrus Vance, kurtarma operasyonunun gerçekleştirilimesinden dört gün önce istifasını Başkan Jimmy Carter’a vermişti.
9 Temmuz
İranlı yetkililer bir darbe girişiminden şüphelenerek orduda yeni bir temizlik gerçekleştirdi.
27 Temmuz
Şah Muhammed Rıza Pehlevi Mısır’ın Kahire şehrinde hayatını kaybetti.
12 Eylül
Ayetullah Humeyni, yaptığı konuşmada varılacak sözleşmenin ön şartlarını listeledi.
22 Eylül
Irak İran’ı işgal ederek her iki taraftan da yüz binlerce kişinin ölümüyle sonuçlanacak sekiz yıllık bir savaş başlattı.
1981
20 Ocak
Tahran ve Washington hükümetlerinin Cezayir Anlaşmasını sonuçlandırması ile geriye kalan tüm ABD’li rehineler tam 444 gün sonra serbest bırakıldı. Bu anlaşma kapsamında İran’ın tüm varlıkları üzerindeki denetim kaldırıldı, ABD’nin İran’a uyguladığı yaptırımlar kaldırıldı ve iki ülke arasındaki milyarlarca dolar düzeyindeki mali tazminat iddialarının görüşüleceği bir mahkeme kuruldu.
Kaynak: https://www.brookings.edu/
Translated by Oytun Buyrukcu
English to Turkish Translator & Proofreader, Localization Expert